ליטעראַרישע רײַזעס
צווישן ביידע וועלט־מלחמות האָבן אַ ריי ייִדישע שרײַבער זיך פֿאַרהאַלטן אין בערלין אָדער אין פּאַריז ; טייל פֿון זיי, ווי דבֿורה פֿאָגעל, פּרץ מאַרקיש, ישׂראל־יהושע זינגער צי דניאל טשאַרני, האָבן פֿאַרברענגט צײַטן אין ביידע הויפּטשטעט. זיי זענען געקומען אויף קולטורעלע אימפּרעזעס, צוליב פּרנסה אָדער פּאָליטישע סיבות, צי סתּם ווי טוריסטן, און האָבן איבערגעגעבן זייערע אײַנדרוקן אין פֿאָרעם פֿון לידער, פּראָזע, זכרונות צי רעפּאָרטאַזשן. צווישן די סאַמע באַקאַנטע בײַשפּילן פֿון אַזעלכע ליטעראַרישע אימפּרעסיעס זענען דאָ משה קולבאַקס פּאָעמע דיסנער טשײַלד האַראָלד (1933), וואָס שעפּט פֿון דעם מחברס בערלינער דערפֿאַרונגען אין די יאָרן 1920–1923, אָדער טיילן פֿון קאַדיע מאָלאָדאָווסקיס פֿריידקע (1935), וואָס זענען אינספּירירט פֿון דער דיכטערינס רײַזעס קיין פּאַריז, וווּ עס האָט זיך דעמאָלט, סוף 1920ער און אָנהייב 1930ער יאָרן, געפֿונען איר מאַן.
אין די פֿאָרשטעלונגען פֿון ביידע שטעט טרעפֿט מען בשותּפֿותדיקע מאָטיוון : דער אָפּשטויס־ און צוצי־כּוח פֿון אַ מעטראָפּאָליע, ווי אויך די געזעלשאַפֿטלעכע קריטיק אין די באַשרײַבונגען פֿונעם לוקסוס פֿון די וויטרינעס און דעם דלות אין די אַרבעטער־קוואַרטאַלן (ווי דער בערלינער וועדינג און דער פּאַריזער בעלוויל). אין קולבאַקס בערלין פֿליסט אין די אָדערן דער שאַמפּאַניער, בשעת ווען פּאַריז, מיטן אייפֿל־טורעם און זײַן סיטראָען־רעקלאַמע, ווערט דורך טשאַרנין פֿאָרגעשטעלט מיט די ווערטער „שאַמפּאַניער מיט בענזין“.
בענס געמעל צו דניאל טשאַרניס ליד צופֿוסנס דעם אייפֿל־טורעם
אין די באַשרײַבונגען פֿון בערלין וואַרפֿט זיך דער עיקר אין די אויגן די מאָדערנקייט פֿון דער שטאָט (ווי אויך, אין די 1930ער יאָרן, די מורא פֿאַרן אויפֿשטײַג פֿונעם נאַציזם) ; ייִדישע שרײַבער וואָס קומען אין פּאַריז רופֿן זיך דער עיקר אָפּ אויפֿן מיטישן אַספּעקט פֿון דער שטאָט, דאָס אויספֿאַנטאַזירטע און דאָס קיטשמעסיקע וואָס איז דערמיט פֿאַרבונדן. אַן אויסדרוק דערפֿון איז דער טיטל פֿון דבֿורה פֿאָגעלס ציקל לידער געווידמעטע פּאַריז : „שונד־באַלאַדן“. בײַ אַנדערע שרײַבער ווערן די קלישעען פֿון דער שטאָט פֿון ליכט און ליבע פֿאַרקערט אין בילדער פֿון אַ שטאָט פֿון זנות און טויט.
דבֿורה פֿאָגעל, שונד־באַלאַדע פּאַריז (מאַנעקינען, 1937)
אַ מאָטיוו וואָס קומט כּסדר צוריק בײַם באַשרײַבן ביידע כּרכן איז : אָפּגעפֿרעמדטקייט און לאַנגווײַל. פּרץ מאַרקיש פֿאַרסך־הכּלט עס אין אַ בריוו סוף 1922 : „בערלין, פּאַריז, לאָנדאָן און ווײַטער ? נאָך אַ שטאָט ! נאָך אַ וואָקזאַל, נאָך אַ מוזעום“.
מאַפּע פֿון אייראָפּע אין דער אַלגעמיינער ענציקלאָפּעדיע (ב׳ 2, פּאַריז, 1935)
Voyages littéraires
Dans l’entre-deux-guerres, nombre d’écrivains yiddish font des voyages à Berlin et Paris. Certains, comme Debora Vogel, Perets Markish, Israël Joshua Singer ou Daniel Tsharni séjournent dans les deux villes. Qu’ils viennent pour des événements culturels, pour des raisons économiques ou politiques, voire pour du tourisme, ils composent dans leurs œuvres en prose ou en vers, dans leurs mémoires ou reportages, des représentations des deux capitales. Parmi les exemples les plus connus de tels témoignages littéraires, on note le long poème Disner Tshayld Harold (Le Childe Harold de Disna, 1933) où Moyshe Kulbak emprunte à ses expériences berlinoises de 1920-1923, ou encore Freydke (1935), poème narratif de Kadye Molodovski, dont certains passages sont inspirés des visites de la poétesse auprès de son mari à Paris dans les années 1927-1931.
Dans les représentations des deux villes on retrouve des motifs communs : l’aspect à la fois repoussant et fascinant d’une métropole, ou encore la critique sociale dans les descriptions du luxe des vitrines et de la misère des quartiers ouvriers (comme le Wedding berlinois ou le Belleville parisien). Dans le Berlin de Kulbak, c’est le champagne qui coule dans les veines des habitants, tandis que Paris, avec sa tour Eiffel et sa publicité de Citroën, se résume chez Tsharni à « champagne et essence ».
דבֿורה פֿאָגעל (פּאָרטרעט : סטאַניסלאַוו איגנאַצי וויטקיעוויטש)
Les descriptions de Berlin expriment les impressions puissantes ressenties par les auteurs devant la modernité de la ville (ainsi que, dans les années 1930, les inquiétudes liées à la montée du nazisme). Les écrivains yiddish venus à Paris se confrontent surtout à l’aspect mythique de la ville, son côté fantasmé voire kitsch, que Debora Vogel exprime par le titre de son cycle de poèmes, « Shund-baladn » (Ballades à l’eau de rose). D’autres écrivains s’emparent de clichés tels que « ville de l’amour » ou « ville des lumières » pour les détourner : Paris devient ville de prostitution et de mort.
פֿראַגמענט פֿון דבֿורה פֿאָגעלס ליד „שטאָט־גראָטעסקע בערלין“ (מאַנעקינען, 1934)
Les évocations des voyages dans les deux métropoles sont émaillées de motifs récurrents : le sentiment d’aliénation et la lassitude. Perets Markish les résume dans une lettre écrite fin 1922 : « Berlin, Paris, Londres, et puis quoi ? Une autre ville ! Une autre gare, un autre musée ».
