Berlin – Paris, l’écho des massacres et des vengeances
סאָגאָמאָן טעליריאַן
En 1921, Berlin est secoué par un attentat : Mehmet Talaat Pacha, organisateur du génocide arménien (1915-1916), tombe sous les balles de Soghomon Tehlirian, un Arménien déterminé à venger son peuple. Cinq années s’écoulent et, à Paris, c’est au tour de Simon Petlioura, tenu pour responsable des pogroms antijuifs en Ukraine dans les années 1919-1921, d’être abattu par Sholem Schwartzbard, horloger et poète yiddish, le 25 mai 1926. À l’issue d’un procès médiatisé en octobre 1927, Schwartzbard, défendu par Henry Torrès, est acquitté.
Écrite à Berlin en 1923, « Tsvishn emigrantn » (Entre émigrants), la nouvelle de l’écrivain yiddish né en Ukraine Dovid Bergelson (1884-1952), s’inscrit dans ce panorama. Elle met en scène un survivant des pogroms ukrainiens en quête de vengeance contre un ataman à Berlin. Cette œuvre inspirée par l’assassinat de Talaat Pacha noue un lien littéraire entre les deux vengeances.
À la même période que Bergelson, l’historien Elye Tsherikover (1881-1943), co-fondateur du YIVO (Institut juif de recherches), trouve refuge à Berlin. Ces intellectuels juifs, qui fuient les pogroms ukrainiens, choisissent la capitale de la République de Weimar comme lieu d’asile. Bergelson, par sa plume, et Tsherikover, en tant qu’historien, marquent le paysage culturel yiddish de cette ville. Tsherikover avait constitué en Ukraine de vastes archives de témoignages sur les pogroms. Cette précieuse collection est sortie clandestinement de l’URSS et amenée à Berlin en 1921. En 1927, elle est transférée à Paris pour le procès de Schwartzbard, où elle jouera un rôle déterminant dans l’acquittement de l’accusé. Après avoir témoigné lors de ce procès, Tsherikover décide de s’installer à Paris en 1933, et d’y établir la section historique du YIVO. Il continuera à y jouer un rôle majeur dans le monde intellectuel yiddishophone jusqu’à son départ pour New York en 1940.
שלום שוואַרצבאַרד אויף דער הילע פֿון דער שאָס אויף פּעטליוראַן (וואַרשע, אָן יאָר)
בערלין־פּאַריז : עכאָס פֿון שחיטות און נקמות אין ליטעראַטור און געשיכטע
סימאָן פּעטליוראַ
אין 1921 ווערט בערלין אויפֿגעטרייסלט פֿון אַן אַטענטאַט : מעכמעט טאַלאַאַט פּאַשאַ, דער אָרגאַניזאַטאָר פֿונעם אַרמענישן גענאָציד (1915–1916), איז געפֿאַלן אונטער די קוילן פֿון סאָגאָמאָן טעליריאַן, אַן אַרמענער וואָס איז אויסן געווען נקמה צו נעמען פֿאַר זײַן פֿאָלק. עס זענען אַריבער פֿינף יאָר און אַ צווייטער אַטענטאַט איז פֿאָרגעקומען אין פּאַריז : דעם 25סטן מײַ 1926 איז סימאָן פּעטליוראַ, וועמען מע האָט געהאַלטן פֿאַרן הויפּט־פֿאַראַנטוואָרטלעכן פֿאַר די פּאָגראָמען אין אוקראַיִנע אין די יאָרן 1919–1921, דערשאָסן געוואָרן דורכן ייִדישן פּאָעט און זייגער־מאַכער שלום שוואַרצבאַרד. אין אָקטאָבער 1927, נאָך אַ פּראָצעס וואָס האָט פֿאַרקלונגען די וועלט, מיט אַנרי טאָרעס ווי דער פֿאַרטיידיקער, האָט מען שוואַרצבאַרדן פֿרײַגעזאָגט.
אין דעם דאָזיקן בילד שרײַבט זיך אַרײַן אַ דערציילונג פֿון דעם אין אוקראַיִנע געבוירענעם ייִדישן שרײַבער דוד בערגעלסאָן (1884–1952), „צווישן עמיגראַנטן“ (בערלין, 1923). זי שטעלט פֿאָר אַ לעבן־געבליבענעם פֿון די פּאָגראָמען וואָס וויל זיך נוקם זײַן אין אַן אוקראַיִנישן אַטאַמאַן אין בערלין. אָט דער טעקסט, אַן עכאָ פֿונעם אַטענטאַט אויף טאַלאַאַט פּאַשאַן, שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ ליטעראַרישע פֿאַרבינדונג צווישן ביידע נקמות.
אין דער זעלבער תּקופֿה ווי בערגעלסאָן, געפֿינט זיך אין בערלין אליהו טשעריקאָווער (1881–1943), אַ היסטאָריקער און מיטגרינדער פֿון ייִוואָ. ביידע, פֿאָרשטייער פֿון דער ייִדישער אינטעליגענץ וואָס איז אַנטלאָפֿן פֿאַר די פּאָגראָמען אין אוקראַיִנע, האָבן זיי אויסגעקליבן די הויפּטשטאָט פֿון דער ווײַמאַרער רעפּובליק ווי זייער ערשטן מקום־מיקלט. בערגעלסאָן ווי אַ שרײַבער און טשעריקאָווער ווי אַ היסטאָריקער האָבן געלאָזט זייער חותם אויף דער ייִדישער קולטור־לאַנדשאַפֿט פֿון דער שטאָט. טשעריקאָווער האָט אין אוקראַיִנע צונויפֿגעזאַמלט אַן אַרומנעמיקן אַרכיוו גבֿית־עדותן פֿון די פּאָגראָמען. די ווערטפֿולע זאַמלונג איז אין געהיים אַרויסגעפֿירט געוואָרן פֿון ראַטן־פֿאַרבאַנד קיין בערלין אין 1921. אין 1927 האָט מען זי אַריבערגעפֿירט אין פּאַריז ווי אַ שטיץ בײַ שוואַרצבאַרדס פּראָצעס. זי האָט טאַקע געשפּילט אַ שליסל־ראָלע אין זײַן באַפֿרײַונג. נאָכן עדות זאָגן אויפֿן פּראָצעס האָט טשעריקאָווער באַשלאָסן זיך צו באַזעצן אין פּאַריז אין 1933 און אײַנצואָרדענען דאָ די היסטאָרישע סעקציע פֿון ייִוואָ. ביז זײַן אַוועקפֿאָרן אין ניו־יאָרק אין 1940 שפּילט ער פֿון פּאַריז אַ פֿירנדיקע ראָלע אין דער ייִדישער קולטורוועלט.
געזעלשאַפֿט פֿרײַנד פֿון ייִוואָ (פּאַריז), מיט אליהו טשעריקאָווערס אַדרעס