D’une métropole à l’autre, l’avant-garde yiddish
Après la première guerre mondiale, Paris et Berlin, importants centres d’avant-garde européenne, sont fécondés par des artistes et écrivains juifs venus des territoires de l’ex-Empire tsariste. Fuyant l’antisémitisme et la misère, ces immigrés pour la plupart yiddishophones ou russophones y côtoient les milieux multiculturels. C’est souvent Berlin qui représente la première étape de leur errance : carrefour entre l’Est et l’Ouest, la métropole, en proie à une crise économique, offre des tarifs concurrentiels pour l’édition. Dans les années 1919-1923, y paraissent environ 200 livres et revues yiddish, dont certains, illustrés par Yoysef Tshaykov, Issachar Ber Ryback ou encore El Lissitzky, sont des chefs‑d’œuvre d’art graphique.
מיטאַרבעטער פֿונעם אַלבאַטראָס (בערלין, 1923). פֿון לינקס צו רעכטס : ישׂשׂכר־בער ריבאַק, לויִס לאָזאָוויק, אורי־צבֿי גרינבערג, עוזר וואַרשאַווסקי
C’est le cas de Milgroym / Rimon (Grenade, Berlin 1922-1924), revue d’art et de littérature en version yiddish et hébraïque, éditée par Rachel et Mark Wischnitzer, et inspirée de la revue berlinoise russophone Zhar ptitsa (Oiseau de feu, 1921-1926). Autre exemple : le n° 3-4 de la revue Albatros du poète Uri-Tsvi Grinberg (1923), publié à Berlin après la confiscation du n° 2 (Varsovie 1922) par la censure polonaise pour cause de « blasphème ».
Une partie des collaborateurs de la publication, dont le peintre Ryback et le prosateur Oser Warszawski, originaire de Pologne, quitteront peu après l’Allemagne, où la conjoncture économique devient moins favorable, pour s’établir à Paris.
C’est Warszawski (1898-1944) qui jouera un rôle essentiel dans la parution de deux revues d’avant‑garde yiddish à Paris, illustrées par Marc Chagall qui s’y installe après un court séjour à Berlin. La première, le n° 2 de Khalyastre (La Bande, 1924), est co-éditée avec l’écrivain expressionniste originaire d’Ukraine Perets Markish (1895-1952) qui circule entre Varsovie, Berlin et Paris avant de rentrer en URSS en 1926. Le contenu et le graphisme de la revue, infléchis par les déplacements de ses collaborateurs (le n° 1 est paru à Varsovie), reflètent le caractère cosmopolite du courant avant-gardiste yiddish. Deux ans plus tard, la Literarishe revi (Revue littéraire, 1926), éditée également par Warszawski, porte déjà les marques de l’essoufflement du mouvement.
דער ייִדישער אַוואַנגאַרד צווישן צוויי כּרכן
נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה ווערן פּאַריז און בערלין, גרויסע צענטערס פֿונעם אייראָפּעיִשן אַוואַנגאַרד, באַפֿרוכפּערט דורך ייִדישע קינסטלער און שרײַבער פֿון דער געוועזענער צאַרישער אימפּעריע, וואָס אַנטלויפֿן פֿאַרן אַנטיסעמיטיזם און פֿאַרן דלות.
דער גאַלאַגאַנער האָן פֿון פּרץ מאַרקיש (בערלין, 1922 ; הילע : יוסף טשײַקאָוו)
די דאָזיקע מערסטנס ייִדיש־ אָדער רוסיש־רעדנדיקע אימיגראַנטן לעבן דאָ אין אַ מולטיקולטורעלער סבֿיבֿה. דער ערשטער שטאַפּל אין זייערע וואַנדערונגען איז אָפֿט בערלין : דער כּרך אויפֿן שיידוועג צווישן מיזרח און מערבֿ, וווּ עס הערשט דעמאָלט אַ ווירטשאַפֿטלעכער קריזיס, ווערט צוליב די נידעריקע דרוקקאָסטן אַ וויכטיקער ייִדישער פֿאַרלאַג־צענטער. אין די יאָרן 1919–1923 דערשײַנען דאָ אַ 200 ייִדישע ביכער און צײַטשריפֿטן, וואָס עטלעכע פֿון זיי, אילוסטרירטע דורך יוסף טשײַקאָוו, ישׂשׂכר־בער ריבאַק צי אליעזר ליסיצקי, זענען קינסטלערישע מײַסטערווערק. אַ בײַשפּיל דערפֿון איז דער קונסט־ און ליטעראַטור־זשורנאַל אויף ייִדיש און העברעיִש מילגרוים / רימון (1922–1924), אַרויסגעגעבן פֿון רחל און מאַרק ווישניצער, אויפֿן מאָדעל פֿון דער בערלינער צײַטשריפֿט אויף רוסיש, זשאַר־פּטיצאַ (1921–1926). אַזאַ מײַסטערווערק איז אויך דער נומער 3–4 פֿון אורי־צבֿי גרינבערגס אַלבאַטראָס (1923), וואָס גייט אַרויס אין בערלין נאָך דעם ווי די פּוילישע צענזור האָט קאָנפֿיסקירט דעם נומ׳ 2 צוליב „גאָט־לעסטערונג“. פֿון די באַטייליקטע אין דער צײַטשריפֿט וועלן אַ פּאָר, ווי ישׂשׂכר־בער ריבאַק און דער אין פּוילן געבוירענער פּראָזאַיִקער עוזר וואַרשאַווסקי, קורץ דערנאָך פֿאַרלאָזן דײַטשלאַנד, וווּ די ווירטשאַפֿטלעכע קאָניונקטור פֿאַרערגערט זיך. זיי באַזעצן זיך אין פּאַריז.
פֿון לינקס צו רעכטס : עוזר וואַרשאַווסקי, פּרץ מאַרקיש, ה. לייוויק, אַ ניט־אידענטיפֿיצירטער מאַן (פּאַריז, 1925)
עוזר וואַרשאַווסקי (1898–1944) שפּילט דאָס די עיקרדיקע ראָלע בײַם דערשײַנען פֿון צוויי ייִדישע אַוואַנגאַרדיסטישע צײַטשריפֿטן אין פּאַריז. ביידע זענען אילוסטרירט פֿון מאַרק שאַגאַל, וואָס קומט אויך אין פּאַריז נאָך אַ קורצער צײַט אין בערלין. די ערשטע, דעם 2טן נומער כאַליאַסטרע (1924), גיט וואַרשאַווסקי אַרויס צוזאַמען מיטן אין אוקראַיִנע געבוירענעם עקספּרעסיאָניסטישן שרײַבער פּרץ מאַרקיש (1895‑1952), וואָס פֿאָרט דעמאָלט אַרום צווישן וואַרשע, בערלין און פּאַריז, איידער ער קערט זיך צוריק אין ראַטן־פֿאַרבאַנד אין 1926. דער אינהאַלט און די גראַפֿיק פֿון דער צײַטשריפֿט, וועמענס מיטאַרבעטער זענען אין אַ כּסדרדיקער באַוועגונג (דער ערשטער נומער איז אַרויס אין וואַרשע), שפּיגלען אָפּ דעם קאָסמאָפּאָליטישן כאַראַקטער פֿונעם ייִדישן אַוואַנגאַרד. די ליטעראַרישע רעווי, אַרויסגעגעבן דורך וואַרשאַווסקין צוויי יאָר שפּעטער, ווײַזט שוין אַרויס סימנים פֿונעם בהדרגהדיקן אונטערגאַנג פֿון דער אַוואַנגאַרדיסטישער שטרעמונג.
אַ זײַט פֿון ליטעראַרישע רעווי (פּאַריז, 1926 ; בילד : מאַרק שאַגאַל)